بررسی اوضاع سیاسی اقتصادی شهرهای شمالی حوزه خلیج فارس در طول سه قرن اول هجری

با آشکار شدن نشانه های ضعف دولت ساسانی و حملات نامنظم اعراب سرحدی به مرزهای ایران و مشاهده ی عدم توانایی دولت ساسانی برای مقابله با آنها، اعراب مرزنشین تصمیم به جلب حمایت خلیفه ی مسلمین از خود، برای حملات گسترده تر به خاک ایران را گرفتند، با به خلافت رسیدن عمر جریان این فتوح به اوج خود رسید و اعراب به تدریج موفق به فتح نواحی مختلف ایران گردیدند، و بعد از آن در دوران خلفای بنی امیه و بنی عباس شاهد حضور خوارج، زنگیان، قرامطه و گروهای سیاسی دیگر در ایران هستیم، که به لحظ سیاسی این کشور را تحت تاثیر خود قرار دادند. در بررسی جریان فتوح، از لحاظ زمانی فضایی را بین سالهای اولیه هجرت تا پایان خلافت عثمان (23-35 هجری) و از لحاظ مکانی تا حوزه ی ایالت فارس را در برمی گیرد. از این رو در صدد یافتن پاسخ بر، چگونگی فرایند فتوح مسلمانان در حوزه ی خلیج فارس در طی سالهای اولیه هجرت هستیم. در ارتباط صنعت دریانوردی و کشتیرانی نیز واقعیت این است، که بعد از استیلاء و چیرگی اسلام، هم در میان گلافان(کشتی سازان) و هم در میان دریا نوردان، ایرانیان عنصر غالب را تشکیل می دادند. ایرانیان نه تنها تجار عمده و دولتمند در عمان و یمن بودند بلکه در کالیکوت، بنگال، کامبای و در منتها الیه شرقی مالاکا نیز محلاتی بنیان نهادند. شرح مسافرتهای ابوزید سیرافی در قرن سوم هجری، گزارش مسعودی از سفر خود همراه با تجار سیرافی به آفریقا، نوشتن رهنامه ها و فرهنگ نامه های دریایی توسط ایرانیان، همه خود گویای نقش فعال ایرانیان در تجارت فرامنطقه ای خلیج فارس در طی قرون اسلامی است. ایرانیان علاوه بر آنکه در تجارت دریایی نقش فعالی داشتند دارای مراکزی برای ساخت کشتی بودند و در این صنعت نیز پیشرفتهای چشمگیری داشتند. بدون تردید بعد از حضور اعراب در منطقه خلیج فارس نه تنها تجارت این منطقه دچار رکود نشد بلکه ایرانیان همچنان به عنوان یک نیروی برتر تجاری در منطقه حضور داشتند. در رساله ی حاضر سعی شده است که به بررسی جایگاه ایرانیان درتجارت فرامنطقه ای خلیج فارس، نقش تجار ایرانی در ارتباط با چین، هند و آفریقا و بیان اختراعات ایرانیان در عرصه دریانوردی، صنعت کشتی سازی و انواع کشتی های ایرانی خلیج فارس در طول تمدن اسلامی پرداخته شود. در پایان استدلال اصلی این است که فتوح مسلمانان در این حوزه از ابتدا بدون برنامه ای خاص بود که به شکست نیروهای مسلمانان انجامید. اما بعد از ایجاد پایگاهایی برای ادامه فتوح در حوزه ی خلیج فارس فرایند فتوح هدفدار و دارای برنامه ای خاص گردید. در دریانوردی نیز اعراب مسیری را پیمودند که ایرانیان از قبل پیموده بودند و اعراب تنها دنباله رو ایرانیان در تجارت دریایی و صنعت دریانوردی بودند.